موقعیت جغرافیایی شهر رشت
شهر رشت در 49 درجه و 36 دقیقه طول شرقی و 37 درجه و 16 دقیقه عرض شمالی از نصف النهار گرینویچ قرار دارد و مساحت آن حدود 136 کیلومتر می باشد.
این شهر از شمال به بخش خمام، از جنوب به دهستان لاکان، از غرب به صومعه سرا و از شرق به بخش کوچصفهان محدود است .
رشت در وضع طبیعی خود جزء کوچکی از جلگه گیلان و دشت های جنوبی دریای خزر است که این جلگه در دو حد جنوبی و شمالی خود بین کوه های البرز و نوار ساحلی واقع شده و شهر رشت، بندر انزلی و لاهیجان را در برمی گیرد.
رودخانه صیقلان رودبار (زرجوب یا سیاه رودبار) که یکی از شاخه های سفید رود است، از جهت خاور و شمال خاوری، و رودخانه گوهر رود که از کوه رضا لو چما چاء در جنوب رشت سر چشمه می گیرد، از جانب جنوب و باختر، شهر رشت را در میان گرفته اند. این دو رودخانه در 5/4 کیلومتری شمال باختری رشت به هم پیوسته و سپس به نام پیر بازار روگا به تالاب می ریزند.
فاصله رشت از تهران 325 کیلومتر و از بندر انزلی 30 کیلومتر است و با دو جاده آسفالته به این دو شهر مربوط می شود. این شهر دارای فرودگاهی است که در 5 کیلومتری شمال خاوری آن ساخته شده است.
از نظر توپوگرافی، رشت شهری مسطح بوده و میتوان گفت که روی یک برآمدگی به درازای 4 کیلومتر و به پهنای 2 کیلومتری قرار دارد. ارتفاع قسمتهای مرکزی شهر، میان (1+) و (2-) تغییر می کند. خط تراز، در قسمتهای پر جمعیت برابر (7-) متر است. در قسمت جنوب و جنوب باختری و خاور هم که زمین ها به سوی رودخانه می رود پست تر می شود.
بر اساس آمار های منتشر شده از سوی سازمان هوا شناسی، متوسط روز های بارندگی در سال، 135 روز اعلام شده. که کمترین میزان بارندگی سالیانه 820 میلیمتر بوده و متوسط این میزان 9/1313 میلیمتر است. (در ارائه این ارقام، میزان بارندگی در باران های شدید و به مدت کمتر از 60 دقیقه منظور نشده است).
معمولاً، ماههای شهریور و مهر پر باران ترین ماههای سال است. ولی این امر ثابت نیست و گاهی هم ماههای فروردین، آبان، دی، بهمن و اسفند دارای بیشترین میزان بارندگی در سال می باشند. دمای شهر یا درجه حرارت، در بعضی مواقع به 8- درجه رسیده و تا 37 درجه نیز بالا می رود.
میزان رطوبت هوا در سحرگاه، بین 90 و 95 درصد است که در ساعت های نیمروز کاهش می یابد و در مواقع شب، دوباره رو به افزایش می گذارد. رطوبت در تابستان به کمترین حد و در زمستان، به بیشترین حد خود می رسد و بیشترین میزان رطوبت در فصول مختلف، 100 درصد و کمترین میزان آن تا 60 درصد تغییر می کند.
بادهایی که در رشت می وزند بیشتر معتدل هستند و جهت مشخصی ندارند.
تاریخچه رشت
رشت ابتدا قصبه ای بود که در میان دو رودخانه گوهررود و سیاهرود قرار داشت و از این جهت نیز قدمت دیرینه دارد ولی از جهت سابقه ی شهری اولین بار "حمدا... مستوفی " در قرن هشتم هجری از این شهر نام برده است . نام قدیمی رشت "دارالمرز"یا " دارالامان" بوده که قبل از این دو به آن "بیه" می گفتند . بیه در لغت نامه ها، رود و یا مصب بین دو رودخانه معنی شده است و چنین به نظر می رسد که دلیل این نامگذاری قرار گرفتن آن در میان دو رودخانه است که به مثابه حفاظ و دیوار شهر محسوب میگردید. دهخدا معتقد بود: "چون شهر رشت در سال نهم هجری ساخته شده برای نام این مکان از ماده تاریخ آن استفاده کرده اند و کلمه رشت بحساب ابجد 900 هجری است." همچنین دومرگان" رشت را شهری توصیف نموده که در شاخ و برگ درختان خود غرق شده است که از این نظر شباهتی با دیگر شهرهای ایران ندارد."
وجه تسمیه رشت در فرهنگ دساتیر، به معنی گچی که بنّایان، سنگ و آجر را به آن محکم نمایند و در لغت نامه های انجمن آراء، آنندراج، فرس اسدی، لغت محلی شوشتری، برهان، ناظم الاطبا و لغت نامه جهانگیری: چیزی که از هم فرو ریزد ـ هر چیزی که از هم فرو ریزد و فروپاشد ـ دیوار مشرف بر افتادن. گچ را نیز گویند که بدان خانه سفید کنند ـ لجن و خاکروبه ـ خاک و گرد ـ خاک را گویند ـ رنگ کرده نیز معنی شده است.
رشت شهر بارانهای نقره‌ای مرکز استان گیلان و از آبادیهای کهن ایران، اولین بار نامش در کتاب "حدودالعالم" که به سال 372 هـ.ق نگارش یافته با صفت "ناحیت بزرگ" آمده است. رشت (به فتح اول) به معنی در فروافتاده در گودی قرار گرفته یا جای پست است؛ صفتی بود برای هفته بازار رشت و حومه که روزهای یکشنبه در این شهر و روزهای چهارشنبه در آج بیشه حومه رشت تشکیل می‌شد.
رشت بازار یعنی بازار در گودی قرار گرفته و این صفت بدان اعتبار بود که هر پیله‌ور و یا مسافری که از بخشهای جنوبی، مانند رودبار یا از مناطق غربی مانند فومن یا از مناطق شرقی مانند لاهیجان به سـوی رشت حرکـت می‌کرد، از منطقه‌ای بلندتر به ناحیه‌ای که در سطـح پایین قـرار داشت سـرازیر می‌شـد. تدریجاً "بازار" از آخر نام حذف شد و "رشت" باقی ماند.
این شهر یکی از مراکز امیرنشین بود که حکامش از امیر بزرگ گیلان بیه‌پس مستقر در دارالملک فومن، تبعیت می‌کردند. در خلال پیکارهای مستمری که برحسب سنت بین امیران و سران گیلان جاری بود، رشت مکرر عرصه پیکار بوده و مکرر دست به دست می‌شد و یا به آتش کشیده می‌شد. تعرض مغولان عهد اولجایتو، تعرض سیدعلی‌کیا امیر بزرگ گیلان بیه‌پیش، قیام عادل‌شاه، تصرفات روسیان عهد پطرکبیر بیش از ده سال و پیکارهای ایذایی ده ساله با اشغالگران، تعرض قوای آغامحمدخان قاجار از چند جانب به رشت، درگیری قوای آغامحمدخان قاجار با قوای برادرش مرتضی قلیخان، تعرض قوای ژنرال سیسانوف، قیام مشروطه‌طلبان و تصرف شهر، تعرض ناگهانی قوای روس به رشت و اعدام مدافعان، جنگ مجاهدان با اشغالگران انگلیسی و جنگ هفده روزه شهری قوای میرزا کوچک‌خان با کمونیستهای انقلاب سرخ، اشغال رشت از طرف قوای شوروی در جنگ جهانی دوم، از مهمترین وقایع رشت بین سالهای 706 هـ.ق تا 1326 هـ.ش می‌باشد. همچنین باید گسترش بیماریهایی مانند وبا و طاعون را به علت تجارت ابریشم و رفت و آمد تجار بین سالهای 1246 تا 1247 هجری نام برد که منجر به کشته شدن عده‌ی زیادی شد بر مصائب فوق افزود. شهر رشت چندین بار بین سالهای 1121 تا 1260 هجری از زمین لرزه و حریق آسیب دیده و باعث کاهش فراوان جمعیت در این شهر گردید. این شهر 6 بار بین سالهای 1170 تا 1320 دچار حریق گردید . در حریق سال 1304 هجری تمام بازار و دو مسجد و تعداد زیادی از کاروانسراها و حمام ویران گردید و در حریق 1320 هجری در حدود 1000 دکان و 10 کاروانسرا ویران شد .
رشت چندین بار به وسیله قوای بیه پیش غارت گردید. در سال 1049 تا 1048 هجری قزاقهای « دن » وسی سال بعد « استنکورازین» دوباره آنرا به ویرانی کشید و به سال 1078 هجری غنیمت زیادی از آنجا به دست آورد. در سال 1131 هجری زبر دست خان فرمانده سپاهیان افغان این شهر را محاصره نمود. مردم رشت از پطر کبیر یاری طلبیدند با وجود آنکه رشتی ها افاغنه را به عقب نشینی واداشتند نیرویی که پطر کبیر به کمک آنها فرستاده بود مدت 12 سال یعنی از سال 1135 تا 1147 این شهر را در اشغال خود داشتند. در سال 1160 هجری پس از مرگ نادر یکی از فرماندهان سپاه اصلان خان به نام رضا قلی خان با 1700 نفر افغانی از تبریز به رشت آمد و بازرگانان انگلیسی را که در این شهر به سر می بردند غارت کرد و آغا محمد خان قاجار در سال 1197 هجری رشت را اشغال نمود . رشت در سال 1165 هجری به وسیله لشکریان محمد حسن خان قاجار ویران گردید و بعدها هم سربازان کریم خان زند آنرا به آتش کشیدند.
این شهر از سال 1004 هـ.ق به فرمان شاه‌عباس مرکز استان گیلان و مرکز معاملات نوغان و ابریشم شد که در آن زمان محصول اول گیلان بود. این امر موجب شد که مالکان بزرگ و معامله‌گران ایرانی و روسی و یونانی و ارمنی که سر و کار با نوغان و ابریشم داشتند به این شهر رو کرده و بر وسعت آن بیفزایند. از این زمان سنگفرش بازار و سرپوشیدن خندقهای سرگشاده در نواحی مرکزی شهر شروع شد..
رشت در فاصله‌ی سالهای 1157 هـ.ق تا 1184 هـ.ق در وسط جنگلی انبوه قرار داشت. در اطراف نقاط اصلی شهر خانه‌ها نزدیک به هم و در بقیه‌ی نقاط خانه‌ها بدون هیچگونه نظمی پراکنده بود. در سال 1223 هـ.ق دارای سه‌هزار خانوار بوده، بازارش از چهار کوچه نامنظم که بخشی از آن با نی و حصیرهای تکه پاره پوشانده بودند تشکیل شده بود. این شهر در آن روزگار شش روز با تهران فاصله داشته است.
این شهر از محلاتی تشکیل شده که نام خود را از زاهدان و عارفانی که در آن سکونت داشتند گرفته است مانند سمابجار (صومعه بجار)، چله‌خانه، پیرسرا، استادسرا، آفخرا، علمداران، خواهر امام، سلیمان‌داراب و غیره. سکونت هر یک از زاهدان یا عارفان یا پیران در قسمتی از قصبه یا شهر موجب بود که پیروان آنان مجاور مراد خود جمع شده و کویی تشکیل دهند و نام مراد خود را بر آن نهند. قسمتی از شهر نیز از پیشه‌وران و صنعتگرانی نام می‌گرفت مانند: خمیران یا خمگران، ساغری سازان، صیقلان و غیره.
رشت در دوره پیش از اسلام و دست کم در دوره ساسانیان وجود داشته است .در زمانی که حکومت ساسانی رو به فروپاشی می رفت ، حکمرانی مستقل این دیار را گیلانشاه می نامیدند. پس از غلبه مسلمانان بر ایران، اولین بار که نامی از رشت به میان آمد، سال 61 هجری قمری بود. در زمان صفویه به ویژه در دوره شاه اسماعیل صفوی، سرزمین گیلان به دو بخش: « بیه پس » به مرکزیت رشت و « بیه پیش » به مرکزیت لاهیجان تقسیم می شد. حکومت بیه پیش از 943 هجری قمری به خان احمد گیلانی رسید و شاه طهماسب اول صفوی، حکومت بیه پس را نیز به او سپرد . سرانجام شاه عباس اول صفوی گیلان را تسخیر کرد . در سال 1045 هجری قمری شهر رشت به دست استپان رازین روسی غارت شد . در سال 1722 میلادی نیز سپاهیان پتر کبیر ، رشت را تسخیر کردند . سپس روس های بلشویک در جریان تعقیب هواداران تزار رشت را به تصرف خود درآوردند . رشت در طول تاریخ خود ، وقایع اسف انگیز فراوانی را از سر گذرانده است . در زمستان 1246 هجری قمری ، طاعون شدید در گیلان شایع شد و در حدود شش هزار نفر را از پای درآورد . 56 سال بعد شهر به آتش کشیده شد و خسارات فراوان دید . در سال 1316 هجری قمری در رشت شورش نسبتاً دامنه داری علیه قانون خراج راهداری کارگزاران روس که از ساکنان دهستان ها دریافت می کردند به وقوع پیوست. به هنگام جنگ جهانی اول شهر رشت در معرض تاخت و تاز سپاهیان روس و بعد نیروهای انگلیسی و شورشیان محلی قرار گرفت و خرابی بسیار در آن به بار آورد .در سال 1920 میلادی ارتش سرخ باکو را تصرف کرد و وارد بندر انزلی شد . این کار موجب شد که حکومتی ضد انگلیسی به ریاست میرزا کوچک خان در رشت تشکیل شود . انگلیسی ها رشت را تخلیه کردند و با آتش زدن انبارهای خود و انهدام پل سفید رود رهسپار بغداد شدند . قوایی از تهران عازم سرکوبی انقلابیون شد . به موجب قرارداد 1339 هجری قمری ( 1921 میلادی ) که بین دولتهای ایران و اتحاد جماهیر شوروی منعقد شد ، گیلان و رشت از نیروهای روسی تخلیه شد. امروزه شهر رشت به عنوان مرکز راههای بازرگانی گیلان و بازار تجارت و واردات و صادرات مطرح است و به عنوان مرکز استان امکانات جهانگردی فراوانی دارد .
ملگونف جهانگرد روس که در سال 1275 هجری قمری به رشت سفر کرده بود، در خاطرات خود نوشته است که این شهر در آن روزگار دارای 5463 خانه 1021 مغازه و 27314 نفر جمعیت بوده است. در نظر او رشت شهری بود بسیار خوش وضع با خانه های زیبای رو به دریا که بازرگانان از هند، بخارا، روم و عثمانی به سودای ابریشم به آن سفر می کردند و ابریشم گیلان را با خود به بنادر مختلف دریای مدیترانه و خلیج فارس حمل می کردند .
آبادانی شهر رشت از زمان شاه عباس صفوی که در آن زمان، به صورت قصبه بوده شروع شد و در زمان قاجار، به دلیل توسعه اقتصادی ایران و روسیه، گسترش پیدا کرده و نام قدیمی محلات شهر رشت، که اکثراً بیانگر پیشه ساکنین آن است، در سفرنامه ها نیز آمده و جز دو سه مورد از آنها بقیه به همان نامهای قدیمی خود مشهور و
معروف هستند که عمده ترین آنها عبارتند از:
ساغریسازان ـ رودبارتان ـ خمیران زاهدان ـ دباغیان ـ کوزه گران ـ خمیران چهل تن ـ چله خانه ـ چمارسرا استادسرا ـ پاسکیاب ـ سرخبنده ـ آتشگاه بیستون ـ صیقلان ـ زرجوب ـ کیاب ـ سبزه میدان ـ دو برادران ( چهار برادران) که از جمله محلات قدیمی شهر رشت محسوب میشود. این بافت قدیمی، ضمن آنکه جزئی از میراث فرهنگی است و آثار و بقایا و سنن وآداب و رسوم دوران قدیم را تداعی می کند، می تواند از معضلات قابل توجه در بافت شهری این شهر نیز محسوب شود. در تاریخ محلی رشت نامهایی وجود دارد که مربوط به مکانهایی است که امروز تشخیص آنها ممکن نیست این نامها عبارتند از : فکیکول ، سقاسرای کول ، باغ میدان ، سیاه گوراب ، سومام ( صومعه بجار ) ، دشت لوندیه ، پای چنار میدان رشت .
این شهر در سال 1285 هـ.ش دارای تشکیلات شهرداری شد. اولین شهردار رشت حاج میرزا خلیل رفیع که از مشروطه خواهان صدیق گیلان بود مامور تاسیس « بلدیه شهر رشت » شد و انجمنی به ریاست حاجی میرزا یوسف خان و عضویت سید مهدی رییس الواعظین، ناصر التجار، میر احمد امام، حاجی میرزا ابوطالب و میر منصور هدی به نام «انجمن بلدیه» به او کمک فکری می کردند. نخستین اداره بلدیه رشت پس از انتخاباتی که در روز دهم بهمن ماه1286هجری برای تشکیل انجمن بلدیه برگزار شد، تاسیس گردید. برگزاری انتخابات مذکور و آغاز به کار اداره بلدیه که همزمان با تهران صورت پذیرفت، تاثیرات فراوانی در توسعه شهری رشت داشت. او در حالی که همچنان شهردار رشت بود در وقایع سال 1230 ه . ق که منتهی به تصرف گیلان توسط قوای روس گردید به دستور قنسول روس نکراسف بازداشت شد و به همراه عده ای دیگر از آزادیخواهان به بادکوبه فرستاده شد ولی این عده اندکی بعد آزاد شده و به گیلان بازگشتند. اما نکراسف مجدداً آنها را دستگیر کرد و پس از محاکمه ای نمایشی سه نفر از آنان را اعدام و بقیه را تبعید کرد. حاج میرزا خلیل رفیع این بار از جمله کسانی بود که به مدت پنج سال از گیلان تبعید شدند . نامبرده پس از سپری کردن تبعید و بازگشت به گیلان مقارن با نهضت جنگل مجدداً به سمت شهردار رشت انتخاب گردید. منزل مسکونی او در شهر رشت پس از بازسازی هم اکنون مقر شورای اسلامی شهر رشت گردیده است. همچنین در تاریخ چهارشنبه اول تیر ماه 1305، اداره بلدیه رشت به ساختمان نوساز خود انتقال یافت. ساختمانی که با الهام از معماری نئوکلاسیک اروپا بویژه معماری سنت پیترزبورگ روسیه و توسط معماران ایرانی مقیم رشت ساخته شد و هم اکنون نیز پس از گذشت 75 سال مقر شهرداری رشت است.
در دوران مشروطه و بعد از آن گیلان به یکی از کانونهای تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایران تبدیل شد. نهضت استقلال طلبانه جنگل، گسترش شهرها، تاسیس آموزشگاه های متعدد و ارتقای سطح فرهنگ شهروندان رشت، این شهر را در زمره پیشروترین شهرهای کشور قرار داد. اولین مدرسه مدرن که مؤسس آن شیخ حسن‌خان شیخ‌الملک بود به سال 1273 هـ.ش در این شهر تأسیس شد. اولین مدرسه‌ای که با سن و سالن در آن ساخته شد به سال 1317 به پیشگامی محمد ولی‌خان نصرالسلطنه ( سپهسالار تنکابنی ) در قسمت جنوبی سبزه‌میدان ساخته شد و بعداً به نام مدرسه شرف مظفری نامگذاری شد و به سال 1345 هـ.ش مقدمات تشکیل دانشکده‌ی کشاورزی فراهم گردید و بالاخره هر روز بر عمران و آبادی این شهر افزوده شد.